Մահը` դեղին կոշիկներով ու կարմիր ձեռնոցներով, անհրաժեշտություն

ՆՈՐ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՄ` ԽԱՂՈՒՄ ԵՆՔ ԴՅՈՒՐԵՆՄԱԹ
Գաբրիել Սունդուկյանի անվան ազգային ակադեմիական թատրոնում ողբերգական կատակերգություն է բեմադրվել` Ֆրիդրիխ Դյուրենմաթի «Ծեր տիկնոջ այցը»: Ողբերգական կատակերգություն երկու մասից այն մասին` ինչպես 40 տարի անց իբրև միլիարդատեր Գյուլեն է վերադառնում... Անիմաստ է վերաշարադրել այն, ինչ գրել է Ֆրիդրիխ Դյուրենմաթը:
ՃՀՀ ժողովրդական արտիստ Վահե Շահվերդյանը հանդիսատեսին ներկայացնում է կոշտ մի բեմադրություն, որ սահմանակցում է գրոտեսկին: Ոչ մի զիջում` ռեժիսորի մանրադիտակի տակ բոլոր կերպարներն անխղճորեն անզարդ են, հավուր պատշաճի նույնիսկ արված չէ նրանց արդարացնող-մարդկայնացնող ոչ մի քայլ: Բեմադրության երաժշտությունն էլ (երաժշտական ձևավորումը` Էդիկ Հայրապետյանի) նույնքան կոշտ է` ականջ ծակող ու խլացնող` քնքշության ու սենտիմենտալության ոչ մի նոտա: Պարերը` նույնքան մեխանիկական-տիկնիկային (պարերի բեմադրությունը` Գագիկ Կարապետյանի): Զգեստները` պարզ ու գրեթե հրճվանք դալտոնիկի համար (զգեստները` Մերի Սարգսյանի): Ծայրից ծայր երկու ժամ ներկայացումը սկսվում ու շարունակվում է նույն ռիթմով` անշտապ ու համառ: Ամենասկզբից գիտես` ինչով է ավարտվելու արդարության հերթական վաճառքը, այսինքն` ընթացքը քեզ չի կարող հետաքրքրել, ուրեմն ի՞նչն է երկու ժամ ուշադրությունդ գամում բեմին:
Քլեր Ցախանասյանի ողբերգությունն էլ առանձնապես ինքնատիպությամբ չի առանձնանում: Ոչ էլ` Ալֆրեդ Իլի: Սովորական մի պատմություն` ինչպես գայթակղությունն անշեղորեն ստիպում է մեկ առ մեկ ոտնահարել Աստծո տասը պատվիրանները, ինչպես բարեկեցությունը կաշառում է անկաշառության երդում տվածներին: Ինչպես մարդուց հեռանում են բոլորը, և մենակության մեջ նրան մեկ ընտրություն է տրվում` այլընտրանքի բացակայությունը: Հետո ի՞նչ: Այս պիեսը Շեքսպիրը գրեր, դառնալու էր «Կորիոլան»` ինչպես է քաղաքը դավաճանում ինքն իրեն: Պարզապես Շեքսպիրի ու Դյուրենմաթի ժամանակներն էին իրարից շատ տարբեր, ժամանակի, հերոսի ու հերոսականի նրանց ընկալումներն էին շատ տարբեր: Ի՞նչն է այստեղ գրավիչ ու կարևոր այնքան, որ կյանքիդ երկու ժամն ինքնակամ նվիրաբերես:
Գերմանացի Դյուրենմաթի համար «Ծեր տիկնոջ այցը» ընդամենը միջոց է` ասելու այն, ինչ նա մտածում է, և այդպես է վարվում յուրաքանչյուր գրող: Դյուրենմաթը որակումներ չի տալիս, նա իր հերոսներին չի սիրում ու չի ատում, չի արդարացնում ու չի մեղադրում. Դյուրենմաթն անքթիթ պաղարյունությամբ իր հերոսների առաջ դնում է հայելի ու կողքից նայում նրանց... Հետո այդ հայելին բեմադրության ընթացքում ինչ-որ պահի մարդու ներսն է տեղափոխվում, և ահա հերոսներն իրենք են հայելի դառնում բոլոր արատների ու բոլոր առաքինությունների առաջ: Գրեթե զորանոցային այս պարզության ու անարվեստ արվեստով ստեղծված ներկայացման մեջ ի՞նչն է երկու ժամ ստիպում բեմից չկտրվել:
Դերասաններն էլ երկնքից աստղեր չեն իջեցնում` խաղում են ինչպես խաղում են, անսովորությունից երբեմն գայթում են զգեստների ու դեկորների վրա` զգուշորեն ճոպաններից կառչելով, երբ բեմի ինչ-որ հատվածը սկսում է պտտվել: Ալֆրեդ Իլը Կարեն Ջանգիրյանի կատարմամբ սկզբից մինչև վերջ մնում է իր սխեմայում` խղճի հետ խնդիրներով սովորական մարդ, որ ուզում է շահել տանուլ տված խաղը, նա առավել տպավորիչ է այն տեսարաններում, երբ լռում է: Բառերն ինչ-որ խանգարում են չկայացած վաճառականին ու չկայացած քաղաքապետին: Կարեն Ջանգիրյանը գիտի դադարի դերն ու գինը, բայց հանդիսասրահի հետ առանձնության այդ պահերին Ալֆրեդ Իլն ասելիք չունի: Գայանե Մկրտչյանն Իլի տիկնոջ դերում բացահայտորեն ավելի համոզիչ պլաստիկա ունի, քան` խոսք: Բայց ոչ Դյուրենմաթի մեղքով: Գայանե Մկրտչյանի Մաթիլդան այդպես էլ չի դառնում Ալֆրեդ Իլի կինը, նա ավելի շատ ու ավելի շուտ Գյուլենի բնակիչ է, քան կինն այն մարդու, ում քաղաքը պետք է սպանի: Քաղաքապետի դերում ՀՀ վաստակավոր արտիստ Ազատ Գասպարյանը տեղ-տեղ Նապոլեոն Բոնապարտի հովեր է առնում, տեղ-տեղ` Ադոլֆ Հիտլերի, իսկ ամբողջության մեջ` ավելի շատ ծաղրածու է հիշեցնում, և երեք դեպքերում էլ ուզում ես հարցնել` այս կողմերում ի՞նչ գործ ունեք: ՀՀ վաստակավոր արտիստ Ռազմիկ Խոսրոևի ուսուցիչը թերևս միակն է այդ շրջապատում, որ քիչ թե շատ պոկվում է շղթայից ու բարձրանում կերպարի մակարդակի, նրան հիշում ես, նույնիսկ ուզում ես հարգել: Բացահայտորեն նրանք գերմանացի չեն իրենց մարմնավորած կերպարների մեջ: Պետք էլ չէ: Դեղին կոշիկներով ու կարմիր ձեռնոցներով սպանության գնացող գյուլենցիները ազգություն չունեն. նրանք ուղղակի Աբելի ու Կայենի ժառանգորդներն են, որ հազարքանիերորդ սերնդում էլ չեն հասկացել` ի՞նչ է մեղքը և ինչո՞ւ մեզնից յուրաքանչյուրին այցելում է իր Ծեր տիկինը... Անխուսափելիորեն: Եվ այդ Ծեր տիկինն ընդամենը պատրանք է, իրականում մեզ հետ մեր Ճակատագիրն է: Բայց ի՞նչն է այստեղ նորություն: Կամ` հայտնություն: Այս ամենը վաղուց բոլորին հայտնի է ու նույնիսկ ձանձրացրել է: ՈՒրեմն` ինչո՞ւ գնալ թատրոն և ինչների՞ս է պետք իմանալ, թե ինչ-որ ծեր տիկնայք իրենց ժամանակը ինչպես են սպանում, որտեղ ու ինչու:
Այս և շատ այլ հարցերի ես չեմ պատասխանելու: Ոչ այն պատճառով, որ հարցերն են շինծու, ու պատասխանները` հնարովի: Այս հարցերը ներկայացման մեջ ուղղվում են յուրաքանչյուրին, և ինքն իրեն հարգող ու իր ներաշխարհում ինտելեկտի ինչ-որ նշույլներ ակնկալող յուրաքանչյուր ոք յուրովսանն պիտի պատասխանի: Գտնելով իր պատասխանը: Սեփականը: Միակը: Վերջնականը:
Վահե Շահվերդյանը գլխավորն արել է` նա ներկայացրել է պիեսի իր ընկալումը: Կրկնեմ` գրեթե զորանոցային կոշտությամբ, անզարդ, ուղղագիծ, շիփշիտակ:
Վահե Շահվերդյանն իր հերոսներին` նույնիսկ չորրորդական նշանակության, բեմում դարձրել է ամբողջական ու անվիճելի, իմաստավորված իրենց վարքագծի մեջ:
Վահե Շահվերդյանն արել է ավելին` պիեսի բազմամարդ դատարկությունը լցրել է խորքային տառապանքով, որ ուղղակի չի կարող խաղացվել, բայց հորդում է բեմից (որքան բազմամարդ է բեմը, այնքան զրնգուն է դատարկությունը. սա ռեժիսորի անվիճելի հաջողությունն է):
Ինչո՞ւ է Վարդուհի Վարդերեսյանն իր հոբելյանի համար ընտրել Ֆրիդրիխ Դյուրենմաթի այս պիեսը, ինչո՞վ է նրան հմայել Ծեր տիկինը: Քլեր Ցախանասյանի բեմական ժամանակն էլ առանձնապես երկար չէ, դերն էլ մեծ չէ, գործողությունից գործողություն թատերական աճի տեղ ու հնարավորություն ունեն գրեթե բոլոր հերոսները, բայց ոչ նա: ՈՒրեմն` ինչո՞վ է Քլերը գրավել: Չգիտեմ: Կարող եմ ենթադրել, որ պիեսի վերջին մեկ, մեկուկես րոպեով, երբ բոլորը հանում են դիմակները և իրենք իրենց ու միմյանց առաջ հայտնվում` ինչպես կան: Անտիկ թատրոնից սկսած` անթիվ հեղինակներ անթիվ պիեսներ են գրել, որ անթիվ ռեժիսորներ բեմադրել են: Անթիվ դերասաններ անթիվ հանդիսատեսի առաջ խաղացել են այդ պիեսները... Բայց ոչ միշտ է նախքան վարագույրը փակվելը հանդիսատեսի առաջ ամբողջ խորքով բացվել ճշմարտությունը, ու այնքան իրական, որ իր հիմքում հերքում է թատրոնն ու դերասանությունը: Կարող եմ ենթադրել, որ Վարդուհի Վարդերեսյանը պիեսն ընտրել է հենց չխաղալու, դերասանություն չանելու, բայց արտիստ մնալու հնարավորության համար: Դա իրապես շատ դժվար է, ձիրքն ու փորձը բավարար չեն, պիեսի ողնաշարը զգալու կարողություն է պետք ու ողերի վրա նվագելու ունակություն: Կարող եմ ենթադրել, որ ընտրել է նաև հավարտ ներկայացման այն կարճ դադարի համար, որ բեմն ու հանդիսասրահը մեկ ամբողջություն է դարձնում, ու դու մնում ես մենակ այն կնոջ հետ, որ հաղթում ու պարտվում է միաժամանակ, բոլորին ու ինքն իրեն:
Վահե Շահվերդյանը գիտի դասականներին ընտրել:
Վարդուհի Վարդերեսյանը գիտի դասական խաղալ:
Սա պատմություն է մեր մասին, մեր քաղաքի ու մեր ժամանակի:
...Իսկ մեզ մնում է նախ` հայելին չկոտրել, հետո հայելու մեջ մեզ տեսնելու խիզախություն ունենալ և` դասական արժեքներին տեր լինել:
Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆ

Մեկնաբանություններ